Κολλιτσίδες. Φυτά λαθρεπιβάτες ή φυτά εφευρέτες;

 (Από τον Μιχάλη Πολίτη) 

Μου έγινε κολλιτσίδα, λέμε για κάποιον ο οποίος μας γίνεται φορτικός. Στην πραγματικότητα με τον όρο κολλιτσίδα αναφερόμαστε στους καρπούς ορισμένων φυτών που χάρη στα περίτεχνα αγκάθια τους καταφέρνουν να γαντζώνονται στα ρούχα μας και να μην ξεκολλάνε από εκεί παρά μόνο μετά από αρκετή προσπάθεια και υπομονή.

Αφορμή γι' αυτό το αφιέρωμα μου έδωσε ένας περίπατος στη φύση, όπου ανακάλυψα επιστρέφοντας πως στα ρούχα μου φώλιαζαν πλήθος διαφορετικοί λαθρεπιβάτες! Πράγματι οι κολλιτσίδες είναι οι διασημότεροι στον κόσμο φυτικοί λαθρεπιβάτες. Στο εξωτερικό γι' αυτά τα φυτά υπάρχει ο όρος "Hitchhiker plants" που σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει φυτά "ωτοστοπατζήδες", ωστόσο νομίζω ότι ο όρος λαθρεπιβάτες τους ταιριάζει καλύτερα. Εξ άλλου δεν νομίζω να κουβαλάει κανείς κολιτσίδες στα ρούχα του με τη θέλησή του, έτσι δεν είναι;

Η φύση προίκισε ορισμένα φυτά με ιδιαίτερες ικανότητες για να μπορούν να εξασφαλίσουν την διαιώνιση του είδους τους και τη διασπορά τους. Ο άνεμος είναι ίσως το πιο συνηθισμένο μέσο διασποράς των φυτών που μεταφέρει τους σπόρους τους από την μια περιοχή στην άλλη. Άλλος ένας γνωστός μεταφορέας είναι τα έντομα που κουβαλούν γύρη ή σπόρους σε μεγάλες αποστάσεις, όπως και τα πτηνά που επίσης τρώγοντας διάφορους καρπούς μεταφέρουν τους σπόρους σε αποστάσεις που απέχουν πολύ από τους αρχικούς βιότοπους των φυτών.

Εκείνο όμως πού δεν έχουμε προσέξει όσο θα έπρεπε είναι ότι ορισμένα φυτά δεν βασίζονται σε έντομα ή πουλιά για την μεταφορά των σπόρων τους - προφανώς δεν τους αρέσουν τα αεροπορικά ταξίδια - αλλά χρησιμοποιούν χερσαία ζώα, κυρίως θηλαστικά για να ταξιδέψουν τσάμπα.

Έτσι αρκετά φυτά ανέπτυξαν καρπούς με μηχανισμούς προσκόλλησης (αγκάθια, κλπ) τέτοιους ώστε να αποτελέσουν πηγή έμπνευσης για διάφορες εφευρέσεις. Πράγματι η ικανότητα αυτών των καρπών να προσκολλώνται επιδέξια στο δέρμα και τις τρίχες των θηλαστικών είναι αξιοθαύμαστη.

Ας γνωρίσουμε όμως μερικά από αυτά τα φυτά που απαντώνται και στην πατρίδα μας και την ιστορία κάποιων εφευρέσεων που σχετίζονται μ' αυτά τα φυτά

Κολλιτσίδα - Galium aparine, φυτό και καρπός (σε μεγύθυνση)

Κολλιτσίδα -  Galium spurium, Galium aparine, Galium tricornutumΗ κοινή κολλιτσίδα, φυτό ημιαναρριχόμενο, πασίγνωστο ζιζάνιο των αγροτικών καλλιεργειών, φυτό που έχει κάνει το γύρο του κόσμου αρκετές φορές και απαντάται παντού σαν ενδημικό ή σαν εγκλιματισμένο. Οι μικροί σφαιρικοί καρποί του σε μέγεθος φακής κολλάνε πανεύκολα σε δέρμα και τρίχες - θα το έχετε καταλάβει σίγουρα αν τυχόν τις συναντήσετε στο δρόμο σας. Φυτό μπελάς με άλλα λόγια, ωστόσο αν μαζέψετε αρκετούς καρπούς στα ρούχα σας μην τους πετάξετε. Αν τους καβουρδίσετε μπορείτε να έχετε ένα εξαίρετο ρόφημα αντάξιο του καφέ! Βλέπετε η κολιτσίδα είναι συγγενές φυτό με τον αραβικό καφέ μόνο που οι καρποί της περιέχουν λιγότερη καφεΐνη. Όσο για τα φύλλα της, αν μαζευτούν φρέσκα μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν σαλάτα.

Αγριομελιτζάνα ή μεγάλη κολλιτσίδα - Xanthium strumarium

Αγριομελιτζάνα ή μεγάλη κολλιτσίδα - Xanthium strumariumΕτήσιο ζιζάνιο (πλατύφυλλο). Απαντάται συχνά στους καλλιεργούμενους αγρούς, σε λαχανόκηπους, αλλά και σε χέρσες περιοχές. Φυτρώνει την άνοιξη. Ο βλαστός του και τα φύλλα του είναι χνουδωτά και μοιάζουν πολύ με της μελιτζάνας. Ανθίζει το καλοκαίρι. Ο καρπός έχει ωοειδές σχήμα, είναι δερματώδης και φέρει αγκάθια στην επιφάνειά του. Έχει την ιδιότητα να κολλά στα ρούχα ή στο τρίχωμα των ζώων και να μεταφέρεται. Τα νεαρά φυτά αγριομελιτζάνας (μέχρι το στάδιο των 3-4 φύλλων) είναι δηλητηριώδη. 

Η πατέντα του Velcro δεν είναι παρά μια αντιγραφή της κολιτσίδας

Η αξιοθαύμαστη εφεύρεση του Velcro
Μια ημέρα το 1948, ένας ερασιτέχνης Ελβετός ορειβάτης και φυσιοδίφης, ο George de Mestral, πήγε έναν περίπατο στη φύση με το σκυλί του σε ένα λιβάδι γεμάτο αγριόχορτα. Γυρνώντας στο σπίτι του πρόσεξε ότι αυτός και ο σκύλος του είχαν γεμίσει κολλιτσίδες. Γεμάτος περιέργεια, ο Mestral πήγε στο μικροσκόπιό του και επιθεώρησε μία από τις πολλές κολλιτσίδες που κολλήθηκαν στα ρούχα του. Είδε τους πολυάριθμους μικρούς γάντζους που επέτρεψαν στους σποροφόρους καρπούς να προσκολληθούν τόσο σταθερά στις μικροσκοπικές θηλιές στο ύφασμα των ρούχων του. Στον Mestral γεννήθηκε μια θαυμάσια ιδέα. Αποφάσισε να σχεδιάσει ένα νέο συνδετήρα ρούχων δύο πλευρών που θα εφάπτονταν η μία με την άλλη. Η υφή της μίας πλευράς θα ήταν τσιγκελωτή όπως στις κολλιτσίδες και η άλλη πλευρά θα ήταν ύφασμα με μαλακίες θηλιές όπως τα ρούχα που φορούσε. Θα ήταν μια διαφορετική εκδοχή του φερμουάρ. Από τις δύο λέξεις velour (μαλακό ύφασμα) και crochet (τσιγκελάκι) γεννήθηκε και το όνομα της νέας εφεύρεσης "Velcro" Η εφεύρεση μετά από πολλές δοκιμές κατοχυρώθηκε σαν ευρεσιτεχνία το 1955 και σήμερα η βιομηχανία Velcro αξίζει δισεκατομμύρια.

Λάππα ή κολλιτσίδα ή πλατανομαντηλίδα ή αρκουδοβότανο - Arctium lappa

Λάππα ή κολλιτσίδα ή πλατανομαντηλίδα ή αρκουδοβότανο - Arctium lappaΠοώδες διετές φυτό. Απαντάται σε ορεινές κυρίως περιοχές. Όπως και στην αγριομελιτζάνα ο καρπός της λάππας είναι μια μεγάλη κολλιτσίδα που περιβάλλεται από μακριά γαντζωτά αγκάθια. Οι ξερές κολλιτσίδες προσκολλώνται εύκολα στη γούνα των ζώων ή στα ρούχα, κάνοντας κατά συνέπεια αυτές τα φυτά έναν από τους πιο πετυχημένους λαθρεπιβάτες ιδιαίτερα στα μεγάλα θηλαστικά. Οι μικροί γάντζοι στις άκρες των αγκαθιών μπορούν ακόμη και να διαπεράσουν το νεκρό στρώμα του δέρματος στα δάχτυλά σας. Όσο κι αν φαίνεται περίεργο αυτό το τραχύ φυτό αν συλλεχτεί όσο είναι φρέσκο (πριν καρπίσει) μπορεί να μας δώσει μια υπέροχη σαλάτα καθώς η γεύση του μοιάζει με του σπαραγγιού, αν βραστεί. Επίσης μπορεί να φαγωθεί ωμό αν σερβιριστεί με λάδι και ξύδι. Η λάππα είναι επίσης γνωστό φαρμακευτικό φυτό. Χρησιμοποιούνται η ρίζα, τα φύλλα και οι καρποί. Η ρίζα της έχει ιδιότητες διουρητικές, καθαρτικές και εφιδρωτικές και περιέχει αρκετό σίδηρο. Πιστεύεται ότι η λάππα έχει ιδιότητες κατά του διαβήτη. 

Μαρρούβιο ή Σκυλόχορτο - Marrubium vulgare

Μαρρούβιο ή Σκυλόχορτο - Marrubium vulgare
Ενδημικό στην Ευρώπη και στη χώρα μας, εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο. Φυτό που φθάνει τους πενήντα πόντους, αρωματικό και με γεύση πικρή. Όπως και σε άλλα μέλη της οικογένειας της μέντας (Lamiaceae), τα λουλούδια ομαδοποιούνται στις πυκνές συστάδες κατά μήκος των μίσχων. Κάθε λουλούδι έχει ένα σωληνοειδή κάλυκα με δέκα ακανθωτά δόντια που ξεραίνονται και γέρνουν προς τα έξω στα τέλη του καλοκαιριού και το φθινόπωρο. Κάθε τραχύς, ξερός κάλυκας που περιέχει τέσσερις σπόρους προσκολλάται εύκολα στη γούνα των ζώων ή άλλων περαστικών. Χωρίς μια αμφιβολία, οι κάλυκες του σκυλόχορτου θα προσκολληθούν στις κάλτσες σας αν περάσετε μέσα από περιοχή με τέτοια φυτά το φθινόπωρο. Το σκυλόχορτο είναι γνωστό φαρμακευτικό φυτό. Δραστικό κατά του βήχα και των σπασμών. Ως αφέψημα είναι τονωτικό αλλά σε μεγάλες ποσότητες λειτουργεί και ως καθαρτικό. Περίφημες είναι οι καραμέλες για το βήχα από σκυλόχορτο που γίνονται με βραστάρι του φυτού και ζάχάρη.  

Τριβόλι - Tribulus terrestris

Τριβόλι - Tribulus terrestris Το τριβόλι είναι ένα έρπον ζιζάνιο που κατάγεται από την Ευρώπη και εξαπλώθηκε παγκόσμια χάρη στην ικανότητα των σπόρων τους να ταξιδεύουν σαν λαθρεπιβάτες όχι μόνο πάνω σε ζώα, αλλά και σε παπούτσια, ελαστικά αυτοκινήτων, αεροπλάνων, κλπ. Τα φυτά αναπτύσσονται σαν χαλί στα μέρη που φυτρώνουν. Οι αγκαθωτοί καρποί τους αναπτύσσονται στις βάσεις των φύλλων και χωρίζονται σε πεντάσπορα τμήματα (καρπόφυλλα). Οι καρποί χωρίζονται σε μικρότερα σποροφόρα (σχιζόκαρπα). Τα αγκάθια κάθε τμήματος είναι ταιριασμένα έτσι ώστε κάποιο από αυτά να κοιτάζει πάντα προς τα πάνω, όπως το μεσαιωνικό όπλο αποκαλούμενο caltrop (τρίβολος). Οι αγκαθωτές κολλιτσίδες των τριβολιών διαπερνούν με ευκολία τα παπούτσια, τα ρούχα και το δέρμα, όπου γαντζώνονται για να ταξιδέψουν σε άλλες περιοχές. Το Τριβόλι είναι το βάσανο του κάθε ποδηλάτη.

Τρίβολος (Caltrop). Μεσαιωνικός και σύγχρονος (μικρή φωτο)

Ένα ύπουλο όπλο
Ένα αρχαίο όπλο είχε σαν πηγή έμπνευσης το τριβόλι. Αυτό ήταν μια σιδερένια κατασκευή (καρφί) με τέσσερις αιχμηρές καταλήξεις. Σχεδιασμένο σαν πυραμίδα έτσι ώστε όταν εκσφενδονιζόταν μπορούσε πάντα να προσγειωθεί με μια μύτη να κοιτάει προς τα επάνω. Οι αρχαίοι Έλληνες το ονόμαζαν τετράεδρον ή τρίβολο. Χρησιμοποιούταν για να ανασκολοπίσει τις οπλές των αλόγων του εχθρικού ιππικού.  Η πρώτη σαφής αναφορά της χρήσης του μας παραπέμπει στο 331 π.Χ. στην μάχη στα Γαυγάμηλα, όπου ο στρατός του Δαρείου του 3ου έσπειρε με τριβόλους την περιοχή για να ανακόψει το ιππικό του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Οι Ρωμαίοι -ως συνήθως- μετέτρεψαν την ελληνική ονομασία του τρίβολου σε Tribulus και το αποκαλούσαν επίσης Murex ferreus. Ο τρίβολος συνέχισε να αποτελεί χρήσιμο όπλο στο πέρασμα των αιώνων και κατά την διάρκεια των μεσαιωνικών χρόνων χρησιμοποιήθηκε στις ευρωπαϊκές εχθροπραξίες. Μια παρόμοια κατασκευή χρησιμοποιήθηκε επίσης στον 2ο παγκόσμιο πόλεμο για να καταστρέψει τις ρόδες των φορτηγών στις εχθρικές φάλαγγες ανεφοδιασμού.

Αγριοκρίθαρο ή Αγριοστάχυ ή τριχοστάχυ - Hordeum murinum

Αγριοκρίθαρο ή Αγριοστάχυ ή τριχοστάχυ - Hordeum murinumΑγροστώδες ζιζάνιο, φυτρώνει συνήθως σε χέρσα εδάφη και σε πολυσύχναστα μέρη και κατά μήκος των δρόμων. Τα άνθη του είναι μικρά στάχυα με ωραίες αλύγιστες τρίχες και μοιάζουν με το καλλιεργούμενο κριθάρι. Από τους πιο γνωστούς λαθρεπιβάτες. Αποτέλεσε για χρόνια παιχνίδι των παιδιών της υπαίθρου που παίζοντας, πετούσαν τα άνθη του, το ένα στα ρούχα του άλλου, όπου συνήθως "κολλούσαν". Όμως οι σπόροι των αγριοκρίθαρων δεν είναι τόσο αθώοι. Δημιουργούν ένα σοβαρό πρόβλημα για τα σκυλιά και τις γάτες επειδή τα μικρά μυτερά στάχυα μπορούν να διαπεράσουν τα αυτιά και τις κόγχες των ματιών. Εάν μια ολόκληρη ακίδα αγριοκρίθαρου χωθεί μέσα στη μύτη σας είναι δύσκολο να την αφαιρέσετε. Η ακίδα ωθείται βαθύτερα προς τα επάνω μέσα στη ρινική κοιλότητα και έπειτα σπάει σε κομμάτια όταν προσπαθείτε να την τραβήξετε έξω.

Φυσικά δεν είναι μόνο αυτά τα φυτά λαθρεπιβάτες. Υπάρχουν αρκετά ακόμα ενδημικά στη χώρα μας και άλλα από ξένες χώρες με πολύ ενδιαφέρουσα όμως ιστορία. Όμως δεν χωράνε όλα σε ένα αφιέρωμα. Θα μας δοθεί η ευκαιρία να ασχοληθούμε μαζί τους στο μέλλον.

http://www.valentine.gr