Ο κρόκος από αρχαιότατους χρόνους ήταν ιδιαίτερα γνωστός για τις θεραπευτικές του ιδιότητες και κατείχε μια ιδιαίτερη θέση σε όλους τους λαούς.
Αποτελεί γένος κορμωδών φυτών της οικογένειας Ιridaceae, η οποία περιλαμβάνει 70 είδη του γένους Crocus Sativus L., από τα οποία τα 19 αυτοφύονται στην Ελλάδα. Είναι πολυετής πόα με κόρμο σφαιρικό, σαρκώδη, λίγο πεπλατυσμένο, με καστανόφαιους δικτυωτούς χιτώνες διαμέτρου 3-5 cm. Ο βλαστός του είναι λεπτός και κοντός. Ξεκινά από το πάνω μέρος του κόρμου απ' όπου και εκπτύσσονται τα φύλλα και τα άνθη. Τα φύλλα όλα είναι παράρριζα και βγαίνουν ανά 4-10 απ’ ευθείας από κάθε κόρμο. Έχουν βαθυπράσινο χρώμα και γραμμωτό στενόμακρο σχήμα. Τα άνθη του φυτού 1-3 ανά κόρμο, εμφανίζονται το Σεπτέμβριο - Οκτώβριο. Είναι μονήρη, ακτινόμορφα, μεγάλα και αποτελούνται από 6 λευκοϊώδη πέταλα. Στο κέντρο του άνθους υπάρχουν 3 κίτρινοι στήμονες και η ωοθήκη με το στύλο, ο οποίος χωρίζεται σε 3 κόκκινα στίγματα.
Ο κρόκος ο ήμερος (Crocus sativus L.) ή ζαφορά είναι ένα από τα σπάνια αρωματικά, φαρμακευτικά, αρτυματικά και με μεγάλη χρωστική ικανότητα φυτά, και απαντάται από πολύ παλιά στην Ελλάδα.
Τα αποξηραμένα κόκκινα στίγματα αποτελούν το μεγάλης αρτυματικής αξίας προϊόν (saffron σε νήματα), για το οποίο και γίνεται η καλλιέργεια του κρόκου
.
.
Οι ιδιότητες του κρόκου είναι πολλές και εντυπωσιακές. Είναι ένα σπάνιο αγνό και φυσικό προϊόν που κρατά τον ανθρώπινο οργανισμό σε άριστη φυσική κατάσταση, με καθαρότητα πνεύματος και απεριόριστες σωματικές και πνευματικές δραστηριότητες. Είναι προϊόν, με παγκόσμιο ενδιαφέρον και ευρύτατη χρήση, σε πολλούς τομείς της επιστήμης, διότι δεν υπάρχουν υποκατάστατα του φυτού και των στιγμάτων-στημόνων.
Καθημερινά η ζήτηση του προϊόντος αυξάνει και οι διαγραφόμενες προοπτικές είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικές, γιατί οι βασικοί παράγοντες που προσδιορίζουν τη ζήτηση του προϊόντος, έχουν άμεση σχέση με την υγιεινή διατροφή και τη συνεχιζόμενη έρευνα, πάνω στις φαρμακευτικές ιδιότητες που έχουν τα στίγματα, οι στήμονες, τα πέταλα και οι κόρμοι.
Σήμερα ο ελληνικός κρόκος θεωρείται ίσως η καλύτερη ποιότητα saffron, όπως έχει επικρατήσει να λέγεται ο κρόκος παγκοσμίως
Αποτελεί οικονομικά τη σημαντικότερη καλλιέργεια στην ευρύτερη περιοχή του Ν. Κοζάνης και κυρίως των Δήμων Ελίμειας, Κοζάνης και Αιανής. Για την τοπική οικονομία του Ν. Κοζάνης αποτελεί σημαντική παραγωγική δραστηριότητα που καμιά άλλη καλλιέργεια κάτω από της καλύτερες εδαφοκλιματικές συνθήκες δεν θα πρόσφερε στην περιοχή. Παράλληλα η σύνδεση του ονόματος της περιοχής του κρόκου με το φυτό φανερώνουν τη σημασία της καλλιέργειας αλλά και τους δεσμούς που έχουν αναπτυχθεί και ωθούν τους νέους στην παραμονή τους στον τόπο καταγωγής τους.
Πολλαπλασιασμός
Ο πολλαπλασιασμός του κρόκου βασίζεται στα κορμίδια. Τα κορμίδια παράγονται κάθε χρόνο από τους παλιούς κόρμους. Οι κόρμοι είναι υπόγειοι εξογκωμένοι βλαστοί, που περιέχουν αποθησαυριστικές ουσίες. Ο αρχικός κόρμος που φυτεύεται τον Ιούνιο, μετά την άνθηση του φυτού καταστρέφεται και 2-3 νέοι αναπτύσσονται σε αντικατάστασή του. Αυτό συνεχίζεται για 5-8 χρόνια, όσο διατηρείται η φυτεία και κάθε χρόνο οι κόρμοι ανεβαίνουν 2 περίπου cm προς την επιφάνεια του εδάφους και φτάνουν σ’ αυτή την τελευταία καλλιεργητική περίοδο, οπότε πρέπει και να εκριζώνονται (Μάιο-Ιούνιο).Από ένα στρέμμα καλής, παλιάς παραγωγικής φυτείας μπορούν να εξασφαλιστούν κόρμοι για 3 - 4 στρέμματα νέων φυτειών.
Η παλιά φυτεία πρέπει να ακολουθείται από αμειψισπορά κυρίως με σιτηρά. Μετά την εκρίζωσή τους οι κόρμοι μπορούν να απολυμανθούν με μπρασικόλ ή γαλαζόπετρα και μέχρι να φυτευτούν αποθηκεύονται σε δροσερό μέρος.
Εδαφοκλιματικές συνθήκες
Η καλλιέργεια του κρόκου δεν έχει ιδιαίτερες απαιτήσεις ως προς τις εδαφοκλιματικές συνθήκες. Αναπτύσσεται σ’ ένα ευρύ φάσμα εδαφών, αλλά ευδοκιμεί και αποδίδει καλύτερα σε εύθρυπτααργιλλοασβεστούχα και καλά αποστραγγιζόμενα εδάφη, με υφή διαπερατή, ώστε να επιτρέπεται η καλή και εύκολη διείσδυση των ριζών. Όξινα ή με υψηλό Ph ασβεστώδη εδάφη είναι ακατάλληλα για την καλλιέργεια του κρόκου.
Στην Ελλάδα ο κρόκος καλλιεργείται σε υψόμετρο 600-700 μέτρα και κλίμα μεσογειακό με ψυχρό χειμώνα και θερμό καλοκαίρι. Το μέσο ύψος βροχής ανέρχεται σε 500 mm. Η ανοιξιάτικη βροχή θεωρείται ευνοϊκός παράγοντας για την παραγωγή των κόρμων, ενώ η βροχόπτωση πριν την άνθιση συντελεί στην υψηλή παραγωγή ανθών. Το ήπιο κλίμα, οι επαρκείς βροχοπτώσεις και το καλοδουλεμένο έδαφος είναι επαρκείς παράγοντες για επιτυχημένη φυτεία.
Προετοιμασία και φύτευση
Το χωράφι που πρόκειται να εγκατασταθεί η φυτεία πρέπει να προετοιμαστεί πολύ καλά με 1-2 βαθιά οργώματα (30-35 cm) και αντίστοιχα σβαρνίσματα.
Η φύτευση των κόρμων γίνεται Μάιο-Ιούνιο ή Αύγουστο-Σεπτέμβριο. Αν ο κρόκος φυτευτεί Μάιο-Ιούνιο η παραγωγή είναι ικανοποιητική από τον πρώτο χρόνο. Στην περίπτωση που φυτευτεί Αύγουστο-Σεπτέμβριο ο κρόκος δεν προλαβαίνει ν’ ανθίσει ή ανθίζει αργά και σε πολύ μικρό ποσοστό. Το σύστημα φύτευσης που εφαρμόζεται είναι το γραμμικό που γίνεται με όργωμα σε βάθος 18-20 εκατοστά. Οι κόρμοι θα πρέπει να φυτεύονται όσο το δυνατόν βαθύτερα για να μπορούν έτσι να διατηρηθούν περισσότερα χρόνια στο ίδιο χωράφι.
Σε κάθε αυλάκι που ανοίγεται τοποθετούνται οι κόρμοι σε απόσταση 10-12 εκατοστά μεταξύ τους και 20-25 μεταξύ των γραμμών. Η φύτευση των κόρμων μπορεί να γίνει είτε με το χέρι είτε με φυτευτική μηχανή που κατασκευάστηκε από κροκοκαλλιεργειτές της περιοχής και είναι περισσότερο διαδεδομένη σήμερα σαν σύστημα φύτευσης.
Με τη διάνοιξη της δεύτερης αυλακιάς, σκεπάζεται η πρώτη και μ’ αυτόν τον τρόπο γίνεται η φύτευση σ’ όλο το χωράφι. Οι κόρμοι τοποθετούνται με τη ρίζα προς τα κάτω και αμέσως μετά ακολουθεί σβάρνισμα για την ισοπέδωση του χωραφιού. Για τη φυτεία ενός στρέμματος χρειάζονται 35.000 - 45.000 κόρμοι ή 250-350 κιλά κόρμοι . Οι αρχικοί κόρμοι πολλαπλασιάζονται και για το λόγο αυτό οι καλλιέργειες ανανεώνονται κάθε 7-8 χρόνια.
Οι κόρμοι που φυτεύονται, εξασφαλίζονται από άλλο κροκοχωράφο, λόγω γήρατος του φυτού, με την εξαγωγή των κόρμων του. Στην Ελλάδα αυτό γίνεται κάθε 5-7 χρόνια, όταν το φυτό αρχίζει να χάνει την παραγωγική του ικανότητα. Στην Γαλλία, Αγγλία, Ιαπωνία, Ινδία και Ισπανία η εξαγωγή των κόρμων γίνεται ανά τριετία ή τετραετία.
Οι κόρμοι που πρόκειται να φυτευτούν καθαρίζονται από το εξωτερικό δικτυωτό περίβλημά τους και διαλέγονται από τους άρρωστους, προβληματικούς και τους πολύ μικρούς που δεν φυτεύονται.
Καλλιεργητικές φροντίδες
Μετά τη φύτευση των κόρμων στο κροκοχώραφο δεν γίνεται καμιά εργασία στη φυτεία εκτός από την περίπτωση που η επιφάνεια του χωραφιού ταρατσώσει. Σ’ αυτό το ενδεχόμενο φρεζάρεται ελαφρά για το σπάσιμο της κρούστας. Μετά τον πρώτο χρόνο στη φυτεία του κρόκου κάθε χρόνο γίνονται οι παρακάτω επεμβάσεις:
Φρεζάρισμα - Λίπανση
Το καλοκαίρι όπου ο κρόκος βρίσκεται σε λήθαργο κόβονται και απομακρύνονται τα χόρτα που υπάρχουν στο χωράφι και στη συνέχεια φρεζάρεται σε μικρό βάθος (περίπου 8-10 εκατοστά). Καθ’ όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού γίνεται άλλο ένα ή δύο φρεζαρίσματα και μετά το τέλος αυτών σβαρνίζεται το χωράφι για να ισοπεδωθεί η φυτεία. Στο τελευταίο φρεζάρισμα που γίνεται περί τα τέλη Αυγούστου με αρχές Σεπτεμβρίου γίνεται και τη βασική λίπανση. Με τη λίπανση, φυσική ή χημική ενισχύεται η ανάπτυξη των κόρμων και ο τελικός σχηματισμός τους. Το λίπασμα που προστίθεται στο χωράφι είναι τύπου 4-4-4. Επιφανειακό λίπασμα που περιέχει 3-5 μονάδες αζώτου ρίχνεται τον Φεβρουάριο με Μάρτιο. Ωστόσο υπάρχουν διαφορές ως προς τη λίπανση που εφαρμόζεται στη συμβατική και βιολογική μέθοδο καλλιέργειας.
Διαχείριση ζιζανίων
Από τους σοβαρότερους εχθρούς του κρόκου είναι τα ζιζάνια. Αν δεν γίνεται έλεγχος και συστηματική αντιμετώπιση τους τότε εμφανίζεται προβλήματα στην καλλιέργεια και ειδικότερα στο στάδιο της συλλογής που τη δυσχεραίνει η ύπαρξη αυτών.
Ο καλύτερος τρόπος για την καταστροφή τους είναι τα βοτανίσματα και σκαλίσματα που γίνονται το Νοέμβριο και Φεβρουάριο - Μάρτιο. Πιο αποτελεσματικά αντιμετωπίζονται ή περιορίζονται σε αρκετά μεγάλο βαθμό με διάφορα ζιζανιοκτόνα. Από τα διάφορα ζιζανιοκτόνα που δοκιμάστηκαν τα καλύτερα αποτελέσματα έδωσαν τα Gesatop (simazine) και Gesaprim 90 WG (atrazine) σε ποσότητα 1 kg το στρέμμα. Τα ζιζανιοκτόνα αυτά αφορούν και χρησιμοποιούνται μόνο για τη συμβατική μέθοδο καλλιέργειας. Τελευταία στο τμήμα Αρωματικών Φυτών του Κέντρου Γεωργικής Έρευνας Βόρειας Ελλάδας δοκιμάστηκε και το Devrinol45 SC (napropamide) που επίσης έδωσε καλά αποτελέσματα που όμως δεν μπορούν να θεωρηθούν οριστικά.
Συλλογή ανθέων
Η καλλιέργεια του φυτού είναι εύκολη, αλλά η συγκομιδή του είναι εξοντωτική. Τα άνθη του κρόκου συγκομίζονται το Φθινόπωρο, από το πρώτο δεκαήμερο του Οκτώβρη ως και αρχές Νοέμβρη. Οι καιρικές συνθήκες του καλοκαιριού επηρεάζουν την έναρξη της ανθοφορίας του φυτού. Η ανθική περίοδος του φυτού διαρκεί 15 - 20 ημέρες.
Η καλλιέργεια του κρόκου δεν είναι εκμηχανησμένη λόγω της ευαισθησίας των λουλουδιών, της ιδιορρυθμίας ανάπτυξης του φυτού και των πολύπλοκων φάσεων εργασίας, για τη συγκομιδή και το διαχωρισμό, και γι’ αυτό η συλλογή των λουλουδιών απαιτεί πολλά εργατικά χέρια. Η εργασία της συλλογής των λουλουδιών είναι κοπιαστική, σχολαστική και δυσχερής. Ο κρόκος είναι έτοιμος για συγκομιδή μόλις το άνθος ανοίξει τελείως. Το μάζεμα των ανθών αρχίζει τις πρωινές ώρες και συνεχίζεται μέχρι τη δύση του ηλίου. Καλύτερες συνθήκες συλλογής είναι 14-18 οC, σχετική υγρασία 55-65% και συννεφιά.
Λόγω της ευαισθησίας του άνθους στις καιρικές συνθήκες πρέπει να μαζεύεται μέσα σε τρεις το πολύ μέρες, γιατί χάνει γρήγορα την τρυφερότητά του και έτσι δυσχεραίνεται η συγκομιδή. Οι συλλογείς κόβουν τα άνθη στη βάση των πετάλων, αφού προηγουμένως τα στρίψουν ελαφρά ώστε να διευκολύνεται ο διαχωρισμός των πετάλων από τα στίγματα και τους στήμονες. Στη συνέχεια τοποθετούνται σε κοφίνια και μεταφέρονται γρήγορα στο μέρος όπου γίνεται η διαλογή.
Ο εργάτης συλλέγει 15000 άνθη ανά ημέρα και από αυτήν την ποσότητα λαμβάνεται 100 g ξηρού προϊόντος.
Διαλογή στιγμάτων - στημόνων
Η διαλογή έχει ως σκοπό την απομάκρυνση των πετάλων και τη συγκέντρωση του
κόκκινου (στίγματα) και κίτρινου (στήμονες) κρόκου. Για τη διαλογή χρησιμοποιούνται μηχανήματα (λιχνάρια) με ειδικούς ανεμιστήρες. Οι ανεμιστήρες είναι τοποθετημένοι κοντά στο ταβάνι του δωματίου ή υπόστεγου και δημιουργούν ρεύμα αέρα. Ένα μέτρο περίπου κάτω από τον ανεμιστήρα υπάρχει λάστιχο με ειδικές ραβδώσεις όπου συγκρατείται ο κόκκινος και κίτρινος
κρόκος.
Ξήρανση
Μετά τη διαδικασία της διαλογής ακολουθεί η ξήρανση του κρόκου με τη μεταφορά του στο ξηραντήριο. Η ξήρανση γίνεται αργά το βράδυ και είναι η πιο βασική και λεπτή εργασία η οποία απαιτεί πείρα, μεγάλη προσοχή και τέχνη. Αν ο κρόκος ξεραθεί κανονικά, διατηρεί αναλλοίωτες τις χαρακτηριστικές του ιδιότητες (χρώμα-άρωμα). Κατά το στάδιο αυτό αναπτύσσεται το χρώμα και το άρωμα (πικροκροκίνη, σαφρανάλη κτλ). Η ξήρανση δεν θα πρέπει να γίνεται στον ήλιο αλλά κάτω από σκιά για να μην αλλοιώνονται τα αιθέρια έλαια και οι χρωστικές του κρόκου. Η ξήρανση γίνεται και με την τοποθέτηση του κρόκου σε ειδικά τελάρα, διαστάσεων 40 χ 50 cm, με δικτυωτή συρμάτινη ή μεταξωτή βάση. Τα δωμάτια ξήρανσης είναι σκοτεινά, ευάερα και θερμαίνονται με θερμάστρες πετρελαίου, ξύλου ή κάρβουνου. Εκεί με προοδευτικά ανερχόμενη θερμοκρασία μέχρι 40°C, ο κρόκος στεγνώνει σε 8-12 ώρες. Η θερμοκρασία του δωματίου ξήρανσης πρέπει να είναι αρχικά και για 3 ώρες 15-20 οC και στη συνέχεια 30 - 35 0C. Την επόμενη μέρα συσκευάζεται μέσα σε πλαστικές σακούλες ή σε γυάλινα ή τενεκεδένια δοχεία όπου και διατηρείται, σε υγρασία 10-12 οC, μέχρι την παράδοση του στο συνεταιρισμό αφού προηγουμένως καθαριστεί ο κόκκινος κρόκος από τα υπολείμματα του κίτρινου ή άλλες ξένες ουσίες που μεταφέρθηκαν στον κόκκινο κρόκο κατά το στάδιο της συγκομιδής και δεν απομακρύνθηκαν στο στάδιο της διαλογής. Η εργασία του καθαρισμού διαρκεί από έναν έως τρεις μήνες, ανάλογα με την παραγωγή της χρονιάς. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο τρόπος ξήρανσης που ακολουθείται από τους Έλληνες παραγωγούς διαφέρει από εκείνους των άλλων χωρών. Στην Ινδία τα στίγματα ξηραίνονται στον ήλιο με αποτέλεσμα την μεγάλη πτώση της χρωστικής τους ικανότητας και κατ΄ επέκταση την υποβάθμιση του προϊόντος. Στην Ισπανία το saffron τοποθετημένο σε λεπτές στιβάδες 2-3 εκατοστών ξηραίνεται πάνω από φωτιά με ξυλοκάρβουνα. Ο Ελληνικός τρόπος ξήρανσης δεν εκθέτει το προϊόν στο άμεσο φως που είναι ο κύριος παράγοντας καταστροφής των καροτενοειδών χρωστικών του κρόκο.
Ασθένειες και εχθροί του φυτού
Η χειρότερη ασθένεια του κρόκου είναι η Rhizoctonia crocorum. Ο μύκητας προσβάλει τους κόρμους καθ’ όλη τη διάρκεια της βλάστησης αλλά κυρίως Νοέμβριο και Δεκέμβριο. Η μεγαλύτερη προσβολή εμφανίζεται κατά το τρίτο έτος από τη φύτευση. Η ριζοκτονία προκαλεί σήψη στους κόρμους. Η καταπολέμηση της ασθένειας είναι δύσκολη και ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης της είναι η εξαγωγή των κόρμων και η μεταφύτευση σε άλλο χωράφι. Αυτό κυρίως εφαρμόζεται στη βιολογική καλλιέργεια του κρόκου. Για τη συμβατική καλλιέργεια μπορούν να ληφθούν και προληπτικά μέτρα όπως εμβαπτίση των κόρμων σε διάφορα μυκητοκτόνα πριν τη φύτευση και όταν εμφανιστεί πότισμα με Brassicol σε όλες τις κηλίδες που εμφανίζουν προσβολή.
Μια άλλη ασθένεια που καταστρέφει τη σάρκα του κόρμου είναι η ξερή γάγγραινα (Gagrena Seca). Τα μέτρα αντιμετώπισης αυτής της ασθένειας είναι ίδια όπως και στην περίπτωση της ριζοκτονίας.
Μειωμένη απόδοση προκαλεί και η παρατεταμένη ξηρασία που επιδρά αρνητικά στην ανάπτυξη και στον πολλαπλασιασμό των κόρμων. Σε καμιά όμως περίπτωση δεν εφαρμόζεται τεχνικό πότισμα διότι τα φύλλα θα αναπτυχθούν πολύ γρήγορα δυσχεραίνοντας μ’ αυτόν τον τρόπο την συγκομιδή.
Μεγάλο πρόβλημα για της κροκοφυτείες αποτελούν οι τυφλοπόντικες που καταστρέφουν τους κόρμους. Οι κοινοί αρουραίοι καταστρέφουν το φύλλωμα χρησιμοποιώντας το σαν τροφή ενώ οι λαγοί αφανίζουν τα άνθη του φυτού. Με συχνές επισκέψεις στο χωράφι και ελέγχους το πρόβλημα μπορεί ν’ αντιμετωπιστεί.
Πτυχιακή διατριβή με θέμα Συμβατική και βιολογική καλλιέργεια του κρόκου στην περιοχή Κοζάνης - Παπανικολάου Κων/να
ΠΗΓΗ http://agrologio.blogspot.gr